|
POLSKA
AKADEMIA NAUK. INSTYTUT JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWNIK
NAZWISK UŻYWANYCH W POLSCE NA
POCZĄTKU XXI WIEKU Opracował Kazimierz Rymut Kraków 2003
WSTĘP W latach
1992-1994 opublikowałem dziesięciotomowy Słownik nazwisk współcześnie w
Polsce używanych. Podstawę
dla zestawienia Słownika stanowiła baza danych Rządowego Centrum
Informatycznego PESEL według stanu z końca 1990 roku. Moja publikacja
spotkała się z dużym
zainteresowaniem różnych środowisk. Stała się podstawą dla już wydanych publikacji
naukowych, bazą materiałową dla studentów piszących różne wypracowania i prace
magisterskie z zakresu językoznawstwa polonistycznego. Jednak, co mnie
najbardziej cieszy, to
fakt, że do Słownika zaglądają ludzie nie zajmujący się językoznawczą analizą polskich
nazwisk, ale szukający informacji o historii swoich rodzin, rozmieszczenia
osób noszących
to samo nazwisko. Otrzymuję dużo listów od ludzi szukających swoich korzeni w Polsce a
obecnie mieszkających w różnych krajach świata. Szczególnie dużo takich
listów dociera do
mnie od naszych rodaków z Ameryki. W roku
1990, gdy przygotowywaliśmy Słownik
nazwisk współcześnie w Polsce używanych, bank danych PESEL nie był jeszcze w pełni
zamknięty. Na koniec 1990 r. Polska liczyła
37.397.600 osób. W banku danych PESEL na koniec 1990 r. były zgromadzone informacje
(nazwiska) dotyczące 34.428.900 osób, czyli poza zbiorem PESEL znajdowały się nazwiska
2.968.700 osób. Zapewne w tej grupie, niemal 3 mln osób, znajdowało się wiele takich,
których nazwiska nie znalazły się w Słowniku. Do tego trzeba jeszcze dodać
to, że w roku 1990
w toku zestawianie banku danych PESEL znalazło się wiele błędów, w tym także
wyraźnych pomyłek w zapisach nazwisk. Część tych oczywistych pomyłek mogłem usunąć w
trakcie przygotowań redakcyjnych do wersji drukowanej Słownika. Ale wiele zapisów
błędnych z pewnością pozostało w tekście Słownika. Przygotowując
wersję drukowaną Słownika nazwisk w roku 1990 musiałem kierować się także
możliwością wydrukowania tak olbrzymiego materiału. Konieczne było
zastosowanie pewnych
uproszczeń. I tak, wprowadziłem dwie ważne zmiany. Nazwiska na -ski i -ska, -cki i -cka
oraz -dzki i -dzka
typu Kowalski — Kowalska, Prabucki
— Prabucka oraz Wędzki — Wędzka sprowadzałem do form na -i (Kowalski, Prabucki, Wędzki) przenosząc do tych form dane
statystyczne spod form na -a. To znacznie zmniejszyło objętość
Słownika, ale przy tym zabiegu
niestety popełniłem dość istotny błąd. Później dopiero zorientowałem się, że
ze Słownika
zniknęły męskie nazwiska typu (ten) Załuska, (ten) Nędzka,
które nie stanowią żeńskich wariantów
nazw do męskich (ten) Załuski, (ten) Nędzki.
Drugim zabiegiem zmierzającym do
ograniczenia objętości Słownika było wyłączenie nazwisk wyraźnie obcych,
związanych głównie z
językami azjatyckimi (np. wietnamskimi) i afrykańskimi (np. arabskim). Przy analizie
polskich nazwisk i poznawaniu historii polskich rodzin to może być
zrozumiałe, ale nosiciele
tych obco brzmiących nazwisk obecnie posiadających polskie obywatelstwo z
czasem podlegać
będą polonizacji. Językowej polonizacji podlegać będą także ich nazwiska. Za jakiś czas
dzisiejsze brzmienie tych obco brzmiących nazwisk ulegać będzie naturalnym
procesom dostosowawczym
do struktury języka polskiego. Ze względu
na duże zainteresowanie Słownikiem
nazwisk współcześnie w Polsce używanych
a zarazem chcąc uzupełnić
i poprawić ten Słownik zdecydowałem się na powtórne opracowanie
zasobu nazwisk polskich obywateli sięgając do tego samego, ale już znacznie lepszego
banku danych PESEL. Podstawą stał się zasób danych PESEL z września 2002 r.
Po dwunastu
latach zmieniła się znacznie sytuacja demograficzna Polski. Informacje z
PESEL są już
pewniejsze niż w r. 1990. Szybki rozwój systemów informatycznych pozwala
korzystać z tańszych
sposobów publikowania wyników prac, jakimi są dyski CD-Rom czy dyskietki komputerowe
a równocześnie umożliwia pomieszczenie znacznie większej ilości informacji. Obecnie
oddawany do użytku Słownik nazwisk różni się znacznie od Słownika nazwisk współcześnie
w Polsce używanych. Jest to
zestaw nazwisk obywateli Polski mieszkających na stałe w
kraju. Oczywiście niektórzy z nich mogą być obecnie czasowo za granicą. W
Słowniku znajdą się
nazwiska ludzi o narodowości polskiej, ale także ludzi innych przynależności,
a więc np.
Białorusinów, Ukraińców, Litwinów, Czechów na stałe mieszkających w Polsce,
często od wielu
pokoleń. Są też nazwiska ludzi pochodzących z najrozmaitszych krajów świata,
którzy osiedli w
Polsce i posiadają polskie obywatelstwo. Nie będzie natomiast nazwisk tych
cudzoziemców, którzy
mieszkają w Polsce, niekiedy od wielu już lat, ale do dziś nie zdobyli
jeszcze polskiego
obywatelstwa. Polska w dniu 19.04.2002 liczyła 38.632.453 mieszkańców1. Wszystkie ich
nazwiska znalazły się w nowej wersji Słownika nazwisk. Obecnie uwzględniam
nazwiska Obywateli
Rzeczypospolitej Polskiej żyjących we wrześniu 2002 roku. Nie wejdą natomiast te
nazwiska, które w Słowniku
nazwisk współcześnie w Polsce używanych określały osoby 1
Zob.
Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2002 r. Główny Urząd
Statystyczny, Warszawa 2002,
s. 17–25. już
nieżyjące lub też takie, o których w PESEL nie było żadnych informacji.
Najczęściej były to nazwiska
panieńskie kobiet, które po wyjściu za mąż zmieniły swoje nazwisko. W wersji drukowanej
Słownika z lat 1992–1994 nazwiska te posiadały oznaczenie zerowe (O). Nazwiska te
w większości wypadków w r. 2002 już nie były używane, nie były też w obiegu społecznym. W nowym
Słowniku nazwisk podajemy, czy dane nazwisko określa mężczyznę czy też
kobietę. Często bywa tak, że formy językowe urzędowych form nazwisk różne są
w zależności od tego,
czy odnoszą się do kobiet, czy też do mężczyzn. Najliczniej te różnice występują
przy nazwiskach na -ski, -cki, -dzki, o czym już wyżej pisałem. Podobne różnice występują w
nazwiskach przymiotnikowych typu (ten) Nowotny —
(ta) Nowotna, (ten) Górny — (ta) Górna. Ale w ostatnich dziesięcioleciach coraz
częściej spotyka się też nazwiska typu Nowotny, Górny
określające kobiety. Już
spotyka się kobiety, które mają w dowodach osobistych
nazwiska typu Górny, Zagrodny. Jest to zjawisko w Polsce nowe i szybko
się rozpowszechniające,
mimo iż poradniki językowe takie formy nazewnicze uważają za niepoprawne.
Nowy Słownik nazwisk powinien dostarczyć wiarygodnych informacji o wchodzeniu tych nowych
formacji nazewniczych do obiegu urzędowego. W nowym Słowniku nazwisk
mężczyzn określamy przez skrót M, kobiety przez skrót F. Te dwa skróty dla Polaków
często wydają się zbędne, ale potrzebne są np. dla osób posługujących się
językiem niemieckim.
W języku niemieckim nazwiska typu Kowalski, z wygłosowym -i, mogą określać tak
mężczyzn jak też kobiety. W obecnym Słowniku nazwisk utrzymałem zasadę
stosowaną już
wcześniej. Nazwiska określające kobiety zamężne typu Bednarska-Gryniewicz daję tylko pod
nazwisko Bednarski, wychodząc z założenia, że człon -Gryniewicz występuje już w haśle Gryniewicz. Dane statystyczne, które w banku danych
PESEL znajdowały się pod nazwiskiem Bednarska-Gryniewicz umieszczam w haśle Bednarska. W roku 1998
w Polsce wprowadzono nowy podział administracyjny kraju. W miejsce 47
województw powstało tylko 16 województw. Wprowadzono natomiast w obrębie
województw podział na
powiaty. Ilość powiatów w poszczególnych województwach jest różna. Najwięcej
tych powiatów, bo aż 42 jest w województwie mazowieckim, najmniej, bo tylko 16, w
województwie opolskim. W Słowniku z r. 1990 podawaliśmy informacje, w jakich
województwach dane
nazwisko występuje, natomiast w nowym Słowniku z r. 2002 podajemy nie tylko
województwo, ale i powiat. Pierwsze dwie litery w skrócie lokalizującym
nazwisko określają
województwo, dwie ostatnie litery powiat. Wprowadzone w r. 1998 nowe nazwy województw
zrywają z wielowiekową polską tradycją, że nazwy województw pochodzą od nazw miast
stanowiących ośrodek województwa i nie stanowią też należytego nawiązania do określonego
terenu, są mało zrozumiałe dla naszych rodaków mieszkających poza granicami kraju.
Mając te braki na uwadze a równocześnie chcąc utrzymać zasadę zastosowaną w pierwszej
wersji Słownika nazwisk literowe skróty określające województwa utworzyłem od nazw miast,
w których mieszczą się urzędy wojewódzkie. Skróty określające powiaty
utworzone zostały od
nazw miast powiatowych. Podział administracyjny z r. 1998 wprowadził obok
powiatów także wydzielone miasta mające uprawnienia powiatu. Jest więc np. w
województwie dolnośląskim
powiat wałbrzyski, ale też odrębny powiat: miasto Wałbrzych. Aby pozostać w
zgodzie z tym podziałem administracyjnym skróty powiatu określającego miasto poprzedziłem
literą m. I w takich wypadkach będą dwa skróty, np. WrWa (= woj.
dolnośląskie, powiat
wałbrzyski) oraz WrmWa (= woj. dolnośląskie, powiat miasto Wałbrzych). Wprowadzenie
w Słowniku nazwisk skrótów określających województwa i powiaty spowodowały
pewne niewygody w układzie danych statystycznych. W wersji drukowanej Słownika
nazwisk współcześnie w Polsce używanych układ skrótów określających województwo był
alfabetyczny, bo nazwy województw sprzed roku 1998 utworzone były od nazw miast
wojewódzkich. Dziś w wielu wypadkach istnieje rozbieżność między nazwą
województwa a nazwą
miasta wojewódzkiego. Obecny układ nazw województw i nazw miast wojewódzkich jest
następujący: 1.
Województwo dolnośląskie — miasto wojewódzkie: Wrocław, skrót Wr 2.
Województwo kujawsko-pomorskie — miasta wojewódzkie: Toruń, Bydgoszcz, skrót
To 3.
Województwo lubelskie — miasto wojewódzkie: Lublin, skrót Lu 4.
Województwo lubuskie — miasta wojewódzkie: Zielona Góra, Gorzów Wielkopolski,
skrót ZG 5.
Województwo łódzkie — miasto wojewódzkie: Łódź, skrót Ło 6.
Województwo małopolskie — miasto wojewódzkie: Kraków, skrót Kr 7.
Województwo mazowieckie — miasto wojewódzkie: Warszawa, skrót Wa 8.
Województwo opolskie — miasto wojewódzkie: Opole, skrót Op 9.
Województwo podkarpackie — miasto wojewódzkie: Rzeszów, skrót Rz 10.
Województwo podlaskie — miasto wojewódzkie: Białystok, skrót Bs 11.
Województwo pomorskie — miasto wojewódzkie: Gdańsk, skrót Gd 12.
Województwo śląskie — miasto wojewódzkie: Katowice, skrót Ka 13.
Województwo świętokrzyskie — miasto wojewódzkie: Kielce, skrót Ki 14.
Województwo warmińsko-mazurskie — miasto wojewódzkie: Olsztyn, skrót Ol 15.
Województwo wielkopolskie — miasto wojewódzkie: Poznań, skrót Po 16.
Województwo zachodniopomorskie — miasto wojewódzkie: Szczecin, skrót Sz W obecnym
Słowniku nazwisk z jednej strony chciałem pozostać w zgodzie z układem województw
w oficjalnych wykazach sporządzanych przez Rząd i Główny Urząd Statystyczny, z drugiej
strony chciałem nawiązać do wersji drukowanej Słownika nazwisk z lat 1992–94 i
pozostawić skróty województw od nazw miast wojewódzkich. Dlatego też w
dokumentacji odszedłem
obecnie od układu alfabetycznego i wykaz skrótów rozpoczyna się od Wr,
następnie idą: To, Lu, ZG, Ło, Kr, Wa, Op, Rz, Bs, Gd, Ka, Ki, Ol, Po, Sz. W
Wykazie skrótów
wprowadzam układ alfabetyczny, by ułatwić odszukiwanie poszczególnych
jednostek administracyjnych.
Wprowadzam też w Wykazie skrótów system liczbowy oznaczania województw
stosowany w publikacjach Głównego Urzędu Statystycznego, Rządowego Centrum Informatycznego
PESEL i innych centralnych ośrodkach władz administracyjnych. Wprowadzenie
w 1998 r. trzystopniowego podziału kraju — województwo-powiatgmina umożliwiło
mi przy opracowaniu nowego Słownika nazwisk zastosowanie dokładniejszej lokalizacji
poszczególnych nazwisk. W wersji drukowanej Słownika z lat 1992–94 podawałem
tylko województwo i ilość nosicieli danego nazwiska w województwie. Obecnie przyjąłem,
że obok województwa przytacza się też powiat. W r. 2002 w Polsce było 315
powiatów i 65 miast
na prawach powiatów. Przy takiej liczbie powiatów lokalizacja nazwisk jest już
bardziej dokładna. Trudno byłoby schodzić do szczebla gminnego, bo wtedy
rozmiary Słownika
byłyby już monstrualne, a od strony merytorycznej taka bardzo dokładna
lokalizacja jest już w
większości wypadków zbędna. Wydaje się, że przyjęty przeze mnie system
lokalizacyjny zezwala na
opracowywanie dokładnych map rozmieszczenie geograficznego nazwisk. Dla osób
zajmujących się językoznawczą analizą nazw osobowych umożliwia mój system lokalizacyjny
przygotowywanie regionalnych monografii antroponimicznych, np. nazwisk większych
miast, nazwisk małych regionów wiejskich. Zastosowany przez nas otwarty system
komputerowy umożliwia wydobycie z naszej bazy materiałowej nazwisk
poszczególnych powiatów
czy nazwisk osób mieszkających w większych miastach mających prawa powiatu. W Wykazie
skrótów odrębną rubrykę poświęciłem ilości mieszkańców danego powiatu. Umożliwi to
potencjalnym badaczom naszych nazwisk prowadzenie porównań częstotliwości użycia
poszczególnych nazwisk w zestawieniu z ogólną ilością ludzi. Zezwoli to
określić częstotliwość
użycia nazwisk. Układ hasła
w nowym Słowniku nazwisk jest prosty i podobny jest do tego, który
zastosowałem już w Słowniku nazwisk współcześnie w
Polsce używanych (1992–94)
oraz w Słowniku imion współcześnie w
Polsce używanych (1995).
Tytułem hasła jest nazwisko, które
graficznie zostało wytłuszczone. Po nazwisku podaje się ogólną ilość
nosicieli tego nazwiska w całej
Polsce, następnie skrót literowy określający województwo i powiat, a potem pod
dwukropku skrót M. i liczbę, co określa ilość mężczyzn noszących dane
nazwisko w tym powiecie,
później skrót F. z liczbą, co określa ilość kobiet noszących dane nazwisko w
tym powiecie,
po przecinku analogiczne dane do kolejnych powiatów. Przy nazwiskach
określających dużą ilość
ludzi dokumentacja statystyczna jest niestety rozbudowana. I w tym przypadku zastosowany
otwarty system komputerowy w naszej bazie dokumentacyjnej ulokowany w Instytucie
Języka Polskiego PAN umożliwi dokonywanie różnorodnych operacji
ograniczających objętość i
zawartość Słownika nazwisk. W
Instytucie Języka Polskiego PAN (Kraków, al. Mickiewicza 31) posiadamy
jeszcze drukowaną
wersję Słownika
nazwisk współcześnie w Polsce używanych (t. I–X, 1992–94) wraz z
dyskietkami komputerowymi i to w dwu wersjach — alfabetycznej, a także w
formie indeksu a
tergo, Słownik
imion współcześnie w Polsce używanych (1995) wraz z dyskietką oraz pełną
wersję komputerową obecnego Słownika
nazwisk używanych w Polsce na początku XXI
wieku. Chętnie będziemy te
nasze Słowniki udostępniać osobom zainteresowanym. Kazimierz
Rymut |